ژمارەیەک هۆکارى جیاجیا، کە بەشێکیان خواکردو بەشێکی تریان پەیوەندییان بە جیۆپۆلۆتیکەوە هەیە، بوونەتە هۆى ئەوەى هەرێمى کوردستان هەرێمێکى دەوڵەمەند بێت، بەڵام لەگەڵ دەوڵەمەندى هەرێمەکەشدا خەڵکەکەى خۆش ناژین و دڵخۆش نین بە ئایندەى خۆیان و هەرێمەکەیان، بەپێى لێکدانەوەو بنەما زانستییەکان و ئامارو ئاماژەکانى بەردەستیش، ئەو هەستانەى خەڵک ڕاستن و بەردەوامیدان بەمشێوازەى حکومڕانى کە نۆ کابینەى یەک لە دواى یەکى حکومەتى لەسەر دامەزراوە، ئایندەیەکى باش و گەش بۆ کوردستان و خەڵکەکەى بەدواى خۆیدا ناهێنێت، کە مەبەستمان ئایندەى ئابورییە وەک ڕەگەزێکى سەرەکى خۆشگوزەرانى، هەموو ئەمانەش لەم بەشانەى خوارەوەدا شى دەکەینەوە، ئەوەش لە ڕوانگەى دەرفەت و هەڕەشەکان.
بەشى یەکەم/ دەرفەتەکانى بەردەم ئابورى هەرێمى کوردستان:
بۆ ئەوەى لە قەبارەى کێشە ئابورى و داراییەکانى هەرێم تێبگەین، سەرەتا پێویستە بزانین ئەو دەرفەتانە کامانەن کە دەکرێت بەهۆیانەوە هەرێمى کوردستان خۆى لە کێشە ئابورییەکان بەدوور بگرێت و خاوەنى ژێرخانێکى بەهێزى ئابورى بێت.
١ـ بوونى ئاسایش و سەقامگیریى:
یەکێک لە هۆکارەکانى پێشکەوتنى ئابورى و گەشەسەندنى وەبەرهێنان و پێشخستنى وڵات لە ڕووى ژێرخانى ئابورییەوە، بوونى سەقامگیریى و ئاسایشە، کە بەراورد بە ناوچەکانى ترى عێراق، هەرێمى کوردستان خاوەنى ئاسایش و سەقامگیرییەو دوورە لە شەڕو ململانێى سەربازى و تەقینەوەو کارى تێکدەرانە، ئەمەش خاڵێکى ئەرێنى بەهێزە، چونکە سەروەت و سامان بەرەو ئەو شوێنە دەچێت کە سەقامگیریى و ئاسایشى لێبێت و هیچ وەبەرهێنەرێک ئامادە نیە سەروەت و سامانەکەى لە شارو ناوچەیەک لە پڕۆژەدا خەرج بکات کە دڵنیا نەبێت لەوەى پڕۆژەو سەروەت و سامانەکەى پارێزراوە.
٢ـ هەڵکەوتەى جیۆپۆلەتیکى کوردستان:
بەهۆى شوێنە جوگرافیەکەى و ئارامى و سەقامیگرییەکەیەوە، هەرێمى کوردستان دەروازەو ڕێڕەوێکى باشى ئاڵوگۆڕى بازرگانیە لەنێوان وڵاتانى ئاسیاو ئەوروپا لە ڕێگەى تورکیاو وڵاتى ئێرانەوە بۆ ناوخۆى هەرێمى کوردستان و شارەکانى ناوەڕاست و خوارووى عێراق و بە پێچەوانەشەوە، ئەمەش دەرفەتێکى گەورەى داوەتە هەرێمى کوردستا تا بەهۆى وەرگرتنى باج و باجى گومرگییەوە خاوەنى داهات بێت و جموجوڵە بازرگانیەکە دەرفەتى زۆر باش بۆ بازرگانانى هەرێم و حکومەتیش بڕەخسێنێت.
٣ـ دەرفەتە دەستورییەکان:
بەپێى دەستور، هەرێمى کوردستان خاوەنى کۆمەڵێک مافى ئابورى و سیاسییە، کە ئەو مافانە زۆرترن لەوەى هەرێمێکى فیدراڵى هەیبێت، ئەوەش بەهۆى ئەو واقیعەى کە پێش ڕووخانى رژێمى بەعس بۆ هەرێمى کوردستان بەرجەستە بوو تا بەهێزەوە لە دەستوردا خۆى بەرجەستە بکات.
٤ـ سروشتى کوردستان:
بوونى کەش و هەواى گونجاو، سروشتێکى لەبار، خاکى بە پیت، ئاوى شیرین، کوردستان دەرفەتى گەورەى هەیە بۆ گەشەسەندنى کەرتى کشتوکاڵ و گەشت و گوزارو ئاژەڵداریى، کە گەشەسەندنى ئەم یوارەو وەبەرهێنان تیایدا یەکێک لە بوارەکانى بەهێزى ئابورى هەر وڵاتێکن، لەم ڕووەوە کوردستان دەرفەتى ئەو گەشەیەى هەیە ئەگەر سیاسەت و ئیدارەیەکى باش کارى لەسەر بکات.
٥ـ سامانى سروشتى:
بوونى نەوت و گاز، هەروەها کانزاى تریش، یەکێکى تر لە دەرفەتەکانى گەشەسەندنى ئابورى هەرێمى کوردستانە، بەتایبەت بوونى گاز وەک سەرچاوەیەکى گرنگى وزە کە کاریگەریى گەورەى هەیە لە ئێستەى ئابورى جیهانداو پێگەو دەرفەتێکى کەم وێنە بەهەرێمى کوردستان دەبەخشێت، ئەوەش ئەگەر بەشێوەیەکى دروست و ژیرانەو ستراتیجیانەو دەوڵەتیانە مامەڵە لەگەڵ ئەو سەروەت و سامانە کراو توانرا سود لە دەسەڵاتە فیدراڵیەکان وەربگیرێت بۆ بەدەستهێنانى پشتیوانى وەبەرهێنانێکى دروست لە نەوت و گازو کانزاکانى تر.
لێرەدا پرسیارێک دێتە پێشەوە، ئەویش ئەوەیە، باشە بۆچى لەگەڵ بوونى ئەو دەرفەتانەو تێپەڕبوونى زیاتر لە سى ساڵ ئەزموونى حکومڕانى و نۆ کابینەى حکومەت، کەچى هێشتا کوردستان خاوەنى ژێرخانى ئابورى نیەو دۆخى دارایی و ئابورییەکەى ناتوانێت پشت بەخۆى ببەستێت و هاووڵاتیان لە خۆى ڕازیبکات؟ بۆچى دۆخى دارایى هەرێمى کوردستان بە بچوکترین ڕووداوى ناوخۆیى و ناوچەیى تووشى شڵەژانى گەورە دەبێت و تواناى وەڵامدانەوى ئەرکە سەرەکییەکانى نامێنێت؟
بۆ وەڵامى ئەو پرسیارە، کاتى ئەوەیە هەڕەشەکانى سەر ئابورى هەرێمى کوردستان ئاماژە پێبدەین، ئەوسا تێدەگەین سەرەڕاى بوونى ئەو دەرفەتە گەورەو زێڕینانە بۆچى ئابورى هەرێمى کوردستان هێندە لاوازە.
بەشى دووەم/ هەڕەشەکانى سەر ئابورى هەرێمى کوردستان:
١ـ نەبوون یان لاوازى دامەزراوەکان:
لە کوردستان، هەتا ئێستا دامەزراوەکان تەنها لە فۆڕمدا دامەزراوەى دەوڵەتین و کارى حکومى دەکەن، ئەگەرنا لە ناوەڕۆکدا لە دامەزراوەى ملکەچ بۆ دەسەڵاتى دوو حزب زیاتر نین، وە هەردوو حزبى دەسەڵات بەوجۆرەى بەرژەوەندییان دەیخوازێت یاریى بە دامەزراوەکان دەکەن.
بۆ نمونە: لە ڕووى فۆڕمەوە خاوەنى حکومەت و پەرلەمان و ئەنجومەنى دادوەریى و وەزارەتى دارایى و دیوانى چاودێرى دارایى ودەستەى نەزاهەو هێزى پێشمەرگەین، بەڵام لە واقیعدا ئەم دامەزراوانە بە تەواوەتى ملکەچى بڕیارو بەرژەوەندییەکانى هەردوو حزبى دەسەڵاتن و لە پێکهاتەکانیاندا هەمیشە ڕەچاوى هاوسەنگى ئەو دوو هێزەو بەرژەوەندییەکانیان کراوە، تەنانەت پێکهێنانى دادگا باڵاکانیش لەم هاوکێشەیە بەدەر نین!
ئەوەى بۆ دۆخى ئابورى گرنگە و ڕاستەوخۆ کاریگەریى لەسەر دادەنێت وەزارەتى داراییە، کە تا ئێستا وەزارەتێکمان نیە بە یەکگرتوویى کار بکات و دەستى بەسەر سەرجەم داهاتەکاندا بشکێت و سەرچاوەى سەرەتاو کۆتایى داهات و خەرجییەکان بێت.
٢ـ نەبوونى سیستمى بانکى:
بانک بە یەکێک لە کۆڵەکە سەرەکییەکانى ئابورییەکى بەهێز ئەژماردەکرێت، ئەمە وێڕاى ئەوەى پشت بەستن بە سیستمى بانکى ئاسانکاریى بۆ هاووڵاتیان دەکات و پارە لەدەستى حکومەت دەهێڵێتەوە، لە هەمانکاتدا یارمەتیدەرە بۆ شەفافیەت و بەرقەرارکردنى حکومەتى ڕەشید، واتە بەبێ بوونى سیستمى بانکى ئەستەمە ئابوریی هیچ وڵاتێک پێشبکەوێت و هیچ وڵاتێک ببێتە خاوەنى ئابورییەکى بەهێز.
٣ـ نەبوونى شەفافیەت لە داهات و خەرجییەکان:
پاشئەوەى بۆ ساڵى (٢٠٢٢)ش، کابینەى نۆیەمى حکومەت نەیتوانى پڕۆژە یاساى بودجە بنێرێتە پەرلەمان بۆ پەسەندکردن، ئەوە ئەبێتە ساڵى نۆیەمى تەمەنى حکومەت کە یاساى بودجەى نابێت، نەبوونى یاساى بودجەش بێجگە لە بەڵگەى نەبوونى پلان و بەرنامەى دارایى و ئابورى و کۆمەڵایەتى حکومەت، لە هەمانکاتدا واتە حکومەت خاوەنى سەرەتایترین پڕەنسیپى شەفافیەت نیە لە داهات و خەرجیەکانى، چونکە کاتێک یاساى بودجە نەبوو، ئەوە ژمێرەى کۆتاییش نابێت، واتە هیچ بەڵگەنامەیەک لە حکومەت نیە داهات و خەرجى پیشان بدات، لە دۆخێکى لەمجۆرەشدا حکومەت مافى ئەوەى نیە بانگەشەى کەمترین شەفافیەت بکات لە کاروبارى خۆیدا، چونکە بوونى یاساى بودجە بچوکترین دەروازەو هەنگاوى یەکەمە بۆ شەفافیەت لە داهاتو خەرجییەکان.
٤ـ دوو گیرفانى لە داهات و خەرجى:
پاش یەکگرتنەوەى هەردوو ئیدارەى حکومەتى هەرێم لە کوردستان، هەردوو بوارى سەربازى و دارایى لە حکومەتدا تەنها بە ڕووکارى دەرەوە وا دەردەکەون یەک بن و دامەزراوە بن، ئەگەرنا لەهەردوو بوارى سەربازى و داراییدا دوو ئیدارەیى تەواو زاڵە بەسەر هەردوو وەزارەتى پێشمەرگەو وەزارەتى داراییدا.
لە بوارى داراییدا، هیچ کات یەک خەزێنەو یەک گیرفان نەبووە، بەڵکو بەشێوەى دوو گیرفان مامەڵە لەگەڵ داهاتەکان کراوە، ئەوەش بەڕیژەى (٤٣%) بە (٥٧%)، ئەمەش کاریگەریى ڕاستەوخۆى لەسەر نادیاریى داهاتەکان هەیە، هەروەها دەرفەتێکى تەواوى بەخشیوەتە هەردوو حزب تا بەو جۆرەى ئەیانەوێت دەست لە دارایى ناوچەکانى ژێر دەسەڵاتیان وەردەن بەڕێگەى جیاجیاو لە پێناو بەرژەوەندى خۆیاندا بەکاریان بهێنن.
٥ـ لاوازى دامەزراوەکانى چاودێرى و لێپرسینەوە:
نەبوون یان لاوازى دامەزراوەکانى چاودێرى یەکێک لە هۆکارەکانى لاوازى ئابورى و داراییە، چونکە کاتێک دامەزراوەکانى چاودێرى لاواز دەبن یان ڕۆڵیان پشت گوێدەخرێت لە پرۆسە کارگێڕى و ئابورییەکاندا، ئەوە بێگومان دەرفەتى زێڕین دەست گەندەڵکاران و خراپەکاران دەکەوێت تا داهات و سەروەت و سامانى ئەم وڵاتەو دامەزراوەکان بۆ بەرژەوەندى خۆیان و حزبەکانیان بەکاربهێنن.
لە کوردستان بەڕێگەو شێوازى جۆراو جۆر، ڕێگە نادرێت پەرلەمان بە ڕۆڵ و ئەرکى چاودێرى دامەزراوەکان هەستێت، هەروەها پشتیوانى دارایى و یاسایى و سیاسى دیوانى چاودێرى دارایى ناکرێت تا لە ڕێگەى تیمەکانیەوە وردبینى و پشکنین بۆ کارى فەرمانگەکان بکات و ڕێگە بگرێت لە بەهەدەردان و لادان لە یاساو ڕێنماییەکان، لەو بارەیەوە نەبوونى فەرمانگەى دامەزراوەکە لە پارێزگاکانى دهۆک و هەڵەبجەو ئیدارەکانى ڕاپەڕین و گەرمیان بەسە بۆ ئەوەى تێبگەین چۆن دیوانى چاودێرى دارایى پەراوێزخراوە، هەروەها ڕێگە نەدان بە تیمەکانى دیوانى چاودێرى دارایى تا وردبینى و پکشنین لە دۆسیەى نەوت و خاڵە سنورییە گومرگییەکان بکات یەکێکیتر لە گرفتە سەرەکییەکانى بەردەم ئەو دیوانەیە کە ئەرکى چاودێرى دامەزراوەکانە، بەهەمانشێوە بۆ دەستەى دەستپاکى و پێنەدانى زانیاریى بە میدیاکان.
٦ـ قۆرخکاریى:
بەشێوەیەکى چڕو لە زۆرینەى بوارەکان، حزبەکانى دەسەڵات کۆمپانیای جیاجیایان هەیەو زۆر بە بەهێزى لە بازاڕدا کار دەکەن کە ئەمەش بێجگە لەوەى پێچەوانەى یاسایە، بووەتە هۆى لاوازى کۆمپانیا نیشتیمانیە سەربەخۆکان و تەنگپێهەڵچنینیان لە بازاڕى کارو وەدەرنان و زیانگەیاندن پێیان، یان ڕێگە نەدان بە کارکردنى هیچ کۆمپانیایەک لە بوارى گەورەو مامناوەنددا تا بەرپرسێکى حزبەکانى دەسەڵات نەکاتە شەریک، بەمەش شتێک بەناوى بازاڕى ئازاد نەماوەو ئەوەى هەیە بازاڕێکى لاوازى قۆرخکراوە، ئەمە بێجگە لەوەى لە هێندێک بواردا بەهیچ جۆرێک ڕێگە نادرێت کۆمپانیاى نیشتیمانى بازرگانى ڕاستەقینە کاربکات و ئەو بوارانە بە تەواوەتى بۆ کۆمپانیاکانى حزبەکانى دەسەڵات و بەرپرسەکانیان قۆرخکراون وەک بوارى خزمەتگوزارى خاڵە سنورییە گومرگییەکان و نەوت و سامانى سروشتى.
٧ـ گەندەڵى:
ئەگەرچى ئەو شەش خاڵەى سەرەوە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ بەشێکن لە گەندەڵى، بەڵام گەندەڵى بەهەر چوار جۆرەکانى سیاسى و کارگێڕى و دارایى و کۆمەڵایەتییەوە یەکێک لە هەڕەشە کوشندەکانى بەردەم ئابورى کوردستانەو بەهۆیەوە ڕۆژ بە ڕۆژ ئابورى کوردستان لاوازتر دەبێت و سامانەکەى بەهەدەر دەدرێت.
ئەم حەوت خاڵەى سەرەوە، کە دەکرێت ئەم خاڵانەش ورد بکرێنەوە بۆ هۆکارى تر، یان ژمارەیەک خاڵى تریش ئاماژەیان پێبکرێت کە بوونەتە هەڕەشەیەکى جیدى لەسەر ئێستاو ئایندەى ئابورى هەرێمى کوردستان، بەئاستێک ئەوە بۆ ماوەى حەوت ساڵە حکومەت تەنانەت ناتوانێت بەپێى یاسا مووچەى مووچەخۆرەکانى دابین بکات، کە سەرەتایترین ئەرکى هەر حکومەتێکە.
ئەوەى لەسەرەوە باسمانکرد تا ئەو قۆناغە بوو کە بڕیارى دادگاى فیدراڵى سەبارەت بە نادەستوریى ناساندنى پڕۆسەى دەرهێنان و فرۆشتنى نەوتى هەرێمى کوردستان دەرنەچوو بوو، لەپاش ئەو بڕیارەوە دۆخەکە هەستیارتر بووە، چونکە بەشى گەورەى داهاتى هەرێمى کوردستان سەرچاوەکەى نەوتە، هەستیارییەکەش ئەوەیە کە دەوەستێتە سەر شێوازى جێبەجێکردنى بڕیارەکەو چۆنیەتى مامەڵە کردنى هەرێم لەگەڵ بڕیارەکەو حکومەتى فیدراڵ لە دۆسیەى نەوتدا، کە هەم ئەگەرى باشبوونى دۆخى دارایى و ئابورى تیایدا ئامادەیە هەم بە پێچەوانەوە ئەگەرى خراپتربوونى دۆخەکەو بەرەودواگەڕانەوەى زیاترى ئابورى کراوەو ئامادەیە، ئەمەش لە ئایندەیەکى نزیکدا ڕوون دەبێتەوە.
عومەر گوڵپى
ئەندامى لیژنەى دارایى لە پەرلەمانى کوردستان
تێبینى: ئەم وتارە لە ژمارە (٣٦)ى نیسانى ٢٠٢٢ى گۆڤارى (خاڵ) بڵاو بووەتەوە، تایبەت بە تەوەرى (ئەزموونى حکومڕانى هەرێمى کوردستان، هەلسەنگاندن و بەراوردکردن) نووسراوە.
